ΤΡΥΦΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ- Μορφή των Γραμμάτων

[Στάθης Δημητρακός]

ΤΡΥΦΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ- Mορφή των Γραμμάτων
Ιστορικός συγγραφέας, Φιλόλογος, Γυμνασιάρχης

Τρύφων Eυαγγελίδης (1863-1941): Ιστορικός συγγραφέας, φιλόλογος, καθηγητής Μέσης εκπαίδευσης, Γυμνασιάρχης. Γεννήθηκε στην Τρίγλια της Προποντίδας της Μ. Ασίας.  Γιος του Ευάγγελου, του οποίου το επώνυμο ήταν άλλο, αλλά όταν πρωτοπήγε στο σχολείο της Τρίγλιας, ο δάσκαλός του τον ρώτησε «Πως λένε παιδί μου Τρύφων τον πατέρα σου;» «Ευάγγελο»  είπε ο μικρός Τρύφωνας.  Ο δάσκαλος του  είπε  από σήμερα Τρύφων το επώνυμο σου  θα είναι Ευαγγελίδης. (Πληροφορία του εγγονού του Τρύφωνα Ευαγγελίδη, δικηγόρου Αθηνών).
Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε στην Τρίγλια. Φοίτησε στην Μεγάλη Σχολή του Γένους της Κωνσταντινούπολης (1878-1884). Αφού απεφοίτησε, ήρθε στην Αθήνα και παρακολούθησε μαθήματα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου. Tο 1892 πήγε στη Γερμανία, υπέβαλε διατριβή «Περί Κιανών Πολιτεία» και ανακηρύχθηκε διδάκτωρ. Επανήλθε στην Αθήνα και παρέμεινε αρκετά χρόνια ασχολούμενος με ιστορικές μελέτες και συγγραφή ιστορικών και θρησκευτικών έργων. Το 1899 ξαναπήγε στη Γερμανία και ίδρυσε στο Βερολίνο με Πόντιους από την Τραπεζούντα, αδελφούς Κωνσταντίνο και Αριστείδη Ιεροκλέους και τον Κλεάνθη Νικολαϊδη, την εβδομαδιαία εφημερίδα «Νέα Ελλάς», η οποία συνεχίσθηκε να εκδίδεται στην Αθήνα το 1901.  
Tο 1902 διορίστηκε στον εκπαίδευση, υπηρέτησε ως Σχολάρχης στον Πόρο, στην Στυλίδα και στην Σύρο, ως καθηγητής στο Βόλο, στην Πάτρα και στη Θήβα και ως Γυμνασιάρχης στη Ρόδο, στο Πλωμάρι της Λέσβου, στη Σητεία Κρήτης, στα Καρδάμυλα Χίου και στη Σάμο. Στην Τρίγλια, που υπεραγαπούσε, πήγαινε όποτε είχε ευκαιρία τα καλοκαίρια κυρίως για να δει τους συγγενείς και φίλους.  Η σύζυγός του ήταν από την οικογένεια Ζολώτα, η Παρθενόπη Ζολώτα.  Απέκτησαν τέσσερις γιους επιστήμονες και μια κόρη.  Ως συγγραφέας υπήρξε πολυγραφότατος, σε δεκάδες ανέρχονται τα δημοσιευθέντα έργα του.   Μόλις τυπώθηκε το βιβλίο του «Βρύλλειον Τρίγλεια» (Αθήνα 1934) το πήγε ο ίδιος για να το γνωρίσουν οι συμπατριώτες του Τριγλιανοί στην Ν.Τρίγλια Χαλκιδικής και στη Ραφήνα Αττικής. Πέθανε στην Αθήνα,  όπου ζούσε με την οικογένειά του.
 'Εργα του είναι:
«Η τυφλή του Σορρέντου», μυθιστορία Φραγκίσκου Μαστριάννη (εκ του Ιταλικού), Αθήναι 1887.
«Η τελευταία ημέρα του καταδίκου»,μυθιστορία Βίκτωρος Ουγκώ, Αθήναι 1888.
«Ο καμπούρης των Παρισίων», μυθιστορία του Πωλ δε Κόκ, Αθήναι 1888.    
«Κιανών πολιτεία»,  ήτοι ιστορία της Βιθυνιακής πόλεως Κίου, Αθήναι
1892(αρχαϊστί).
«Ιστορία του μεγάλου Ναπολέοντος», του Ρογήρου Παύρ
(μετάφρασις ), Αθήναι 1892.
«Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου», Αθήναι 1893.
«Η κυρία με τας καμελίας» του Αλεξάνδρου Δουμά (μετάφραση) Αθήναι 1893 .
«Ιστορία του Όθωνος» Αθήναι 1893 α΄ έκδοσις, 1894 β΄ έκδοσις.
«Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων» του Φήλικος Πυά, Αθήναι 1893
«Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» Αθήναι 1894.
«Ιστορία του Κυβερνήτου της  Ελλάδος Ι. Α. Καποδιστρίου».
Αθήναι 1894.
«Αβδηρίται», αρχαϊκόν μυθιστόρημα του γερμανού Χ. Μ. Βείλανδ (μεταφρασθέν κατ' επιτομήν   υπό το ψευδώνυμον Χρυσοσθένης Χρυσοσπάθης) Αθήναι 1893.
«Βίος του Ιησού Χριστού» Αθήναι 1894, β΄ έκδοση 1898.
«Βίοι των Αγίων»,Αθήναι 1895.
«Ιστορία του Αλή Πασά» Αθήναι 1896.
«Γοργοεπήκοος» μελέτη θρησκευτική, Αθήναι 1895.
«Βίος του Αγίου Νικήτα» εκ των αρχαίων ελληνικών απογραφών της βασιλικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου, Αθήναι 1895.
«Γεννάδιος Β', ο Σχολάριος» Αθήναι 1896.
« Κοσμάς ο Αιτωλός» Αθήνα 1897,  β΄ έκδ. Βόλος 1912.
«Κυριακά Λόγια ή Λόγια του Χριστού», Αθήναι 1897.
«Ιστορία του όνου», Αθήναι 1896.
«Η Μονή της Σιγριανής (ή του Μεγάλου Αγρού), Αθήναι 1895.
«Επιστολαί του Όθωνος» (εκ του γερμανικού), Αθήναι 1896.
«Ιστορία της Τραπεζούντος», Οδησσός 1898.
«Ιστορία του αυτοκράτορος Ηρακλείου», Αθήναι 1908
«Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897», Αθήναι 1898.
«Τα μετά τον Όθωνα», Αθήναι 1898.
«Η τελευταία  ηγεμονίς του Τραπεζούντος», Αθήναι 1899.
«Γρηγορίου Χιονιάδου επιστολαί ιστ΄», Αθήνα 1902,  έκδ. β΄ εν Ερμουπόλει 1910.
«Η Υπάτη και αι θέρμαι αυτής», Αθήνα 1906 μετά πολλών εικόνων και χάρτου.
«Μαυροκορδάτοι και Ράλληδες», Ερμούπολις 1910.
«Ο Χριστιανισμός εν τοις Κυκλάσι», Ερμούπολις 1908
«Η μυθιστοριογραφία παρά τοις αρχαίοις Έλλησι», Ερμούπολις 1910.
«Κοσμάς Αιτωλός ο ισαπόστολος», εν Βόλω 1912
«Συμβολή εις την ιστορίαν της Ελληνικής παιδείας», Ρόδος 1917.
«Μεγάλη Ιερά Ιστορία της τε Παλαιάς και Καινής Διαθήκης», Αθήναι 1898, μετά πλείστων εικόνων του διασήμου Dore.
«Μπαίδεκερ, οδηγός της  Ελλάδος», Αθήναι 1901, εκδ.β΄ Αθήναι 1908.
«Μπαίδεκερ,  της Νέας  Ελλάδος», Αθήναι 1913.
«Η νήσος Σέριφος και αι περί αυτήν νησίδες», Ερμούπολις   1909
«Επίσκοποι Σκιάθου Σκοπέλου» (γαλλιστί), εν Εchos, d' Orient 1912.
«Η Μύκονος, ήτοι ιστορία της νήσου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς», Αθήναι 1912.
«Η νήσος Σκιάθος και αι περί αυτήν νησίδες» Αθήναι 1913.
«Το θανατικόν της Ρόδου», του Γεωργιλά Λιμενίτη, Ρόδος 1914.
«Ροδιακά», Ρόδος 1917
«Ροδιακά», τόμ. Β΄ τεύχος α΄ , η Εκκλησία Ρόδου, Αθήναι 1929.
«Τα Ελληνικά σχολεία από της αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου», Αθήναι 1933.
«Βρύλλειον Τρίγλεια», Αθήναι 1934 .
«Η ιστορία του Εποικισμού της Ύδρας» ( βραβείον της Ακαδημίας Αθηνών), Αθήναι 1935.
«Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας εις δύο τόμους» ( βραβείον  Ακαδημίας Αθηνών), Αθήναι 1936.
Υπήρξε πολυγραφότατος, πολλές φιλολογικές και κριτικές μελέτες και βιογραφίες  δημοσιεύθηκαν στα περιοδικά και στις εφημερίδες  Αθήνας,  Ερμούπολης, Βόλου, Ρόδου,  Χίου Κωνσταντινούπολης, Αλεξανδρείας,  Βραΐλας κ.α.
Ο Δήμος Ραφήνας τιμώντας τον μεγάλο Τριγλιανό δάσκαλο και ιστορικό συγγραφέα, έδωσε το όνομά του σε μια οδό της πόλης, δίπλα στο 1ο Δημοτικό Σχολείο Ραφήνας.  

■Σ' ένα σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση από τον Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, τον Απόστολο και από άλλα εκκλησιαστικά βιβλία. Μάθαιναν ακόμα αρίθμηση και γραφή κατά υποδείγματα που τους έδινε ο δάσκαλος. Οι μαθητές κάθονταν πάνω σε ψάθα,  προβιά ή χαλί, ενώ ο δάσκαλος πάνω σε σκαμνί.
Έγραφαν πάνω σε πλάκες, με κοντύλι. Πάνω στην πλάκα ήταν γραμμένο το αλφάβητο, ενώ πριν απ' αυτό ήταν χαραγμένο το σημείο του σταυρού με τις λέξεις «Σταυρέ βοήθει». Τα παιδιά έλεγαν το αλφάβητο δυνατά και άλλα μαζί («εν χορώ»), κρατώντας με το αριστερό χέρι την  πλάκα και με το δεξί έδειχναν ένα -ένα τα γράμματα που έλεγαν. Κοντά στο δάσκαλο υπήρχε μακρύ ραβδί, που προορισμός του ήταν να συμμορφώσει τους άτακτους μαθητές ή να χτυπά το δάπεδο ή την έδρα , για να γίνει μέσα στην τάξη ησυχία.
Οι τιμωρίες ήταν πολύ συνηθισμένες τότε. Αν όμως οι τιμωρίες προορίζονταν για τους αμελείς, στους επιμελείς μαθητές δίνονταν τιμές και βραβεία. Όποιος τελείωνε χωρίς τιμωρίες το βιβλίο του, συνοδευόταν με πομπή από τους συμμαθητές του στο σπίτι του. Εκεί ο «πρωτόσχολος»(ο πρώτος μαθητής) τον κάθιζε πάνω στο μιντέρι και σηκώνοντας τον, τον ανακήρυττε τρεις φορές «άξιο». Οι γονείς του και οι συγγενείς του έδιναν συγχαρητήρια, του χάριζαν δώρα και φιλοδωρούσαν και το δάσκαλο με μεταξωτό μαντίλι ή νομίσματα. Ακολουθούσε κοινό τραπέζι, όπου τραγουδούσαν, χόρευαν  και έπαιζαν διάφορα παιχνίδια.  

Τρύφωνος Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας.        
 
Από το βιβλίο : «Στα Νεότερα Χρόνια», Ιστορία ΣΤ Δημοτικού, Διονύσιος Ακτύπης, Αριστείδης Βελαλίδης, Μαρία Καΐλα, Θεόδωρος Κατσουλάκος, Γιάννης Παπαγρηγορίου, Κώστας Χωρεάνθης, ΟΕΔΒ, Έκδοση ΣΤ, 1994

*Βιβλία του Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδη  έχουν επανεκδοθεί από διάφορες εκδόσεις: « Αναστατικές Εκδόσεις- Δ. Ν Καραβίας», «Ελεύθερη σκέψις», «Μάτι», « Α.Α.Λιβάνης», «Αφοί Κυριακίδη», «Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών», «Πουρνάρας Παναγιώτης» κ.α.    

Επιμέλεια: Στάθης Δημητρακός.

Πηγές:1. Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου, «Βρύλλειον Τρίγλεια» Ιστορική και Γεωγραφική μελέτη από του Ε΄ Αιώνος π.Χ. μέχρι των καθ'ημάς, Αθήναι 1934.
2. « Βιογραφικόν και βιβλιογραφικόν σημείωμα περί του Τρύφωνος Ευαγγελίδου», «Τριγλιανά Νέα»,1/3/1976, φύλλο 3, σελ.4 και 20/4/76, φύλλο 4, σελ.2.
3. «Αντίλαλοι από τα Μουδανιά και τα γύρω», έκδοση του Συνδέσμου Προσφύγων Μουδανίων, Θεσσαλονίκη 1931,Κεφάλαιο Β, Ιστορικόν Σημείωμα, Τρίγλεια.
4.Ιστορία ΣΤ' Δημοτικού «Στα Νεώτερα χρόνια»- Διονύσης Ακτύπης, Αριστείδης, Θεόδωρος Κατσουλάκος, Γιάννης Παπαγρηγορίου, Κώστας Χωρεάνθης, ΟΕΔΒ, Έκδοση ΣΤ' 1994.    

[Τρύφων Γ. Ευαγγελίδης]

Αγαπητοί φίλοι,
Μπαίνω για πρώτη φορά στο φόρουμ θέλοντας να προσθέσω κάποια στοιχεία στην πληρέστατη και εμπεριστατωμένη παρουσίαση που έχει κάνει ο αγαπητός και παλιός φίλος -από την εποχή που ήμασταν μαζί στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού εκείνος ως γιατρός κι εγώ ως νομικός σύμβουλος- Στάθης Δημητρακός για τον παππού μου Τρύφωνα Ευαγγελίδη, τον οποίο δυστυχώς δεν είχα την τύχη να γνωρίσω (πέθανε 5 χρόνια πριν γεννηθώ).
Οι πληροφορίες αυτές αφορούν την οικογένειά του:
Ο Τρύφων Ευαγγελίδης ήταν μοναχοπαίδι.
Η σύζυγός του, Παρθενόπη Ζολώτα (1870-1957), ήταν κόρη του ιερέως Ιωάννου Ζολώτα και αδελφή του λογίου γυμνασιάρχου και συγγραφέως της πεντάτομης Ιστορίας της Χίου Γεωργίου Ζολώτα (1845 -1906) ο οποίος, σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα", τόμος 26ος, σελ. 92, οργάνωσε την εκπαίδευση στη Χίο και του καθηγητού της εισαγωγής και της ερμηνείας της καινής διαθήκης στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρυτάνεως (1910-1911) του Πανεπιστημίου Αθηνών Εμμανουήλ Ζολώτα (1858-1919). Εκτός από τους δύο αυτούς αδελφούς η Παρθενόπη Ζολώτα είχε και αρκετά άλλα αδέλφια.
Από τον γάμο τους (1901) γεννήθηκαν, όπως ορθά αναφέρει ο φίλος Στάθης Δημητρακός, τέσσερις γιοι επιστήμονες και μία θυγατέρα: Ο Ευάγγελος (1903-1945), γεωπόνος και φυτοπαθολόγος, διευθυντής του Υπουργείου Γεωργίας, ο Ιωάννης (1904-1982), δικηγόρος και βουλευτής (1958-1963) της προδικτατορικής ΕΔΑ, ο οποίος, στη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών εξορίσθηκε για τρία σχεδόν χρόνια στην Γυάρο και την Λέρο, ο Γεώργιος (1906-1970), φιλόλογος, πατέρας του υπογράφοντος, η Μαρία (1906-1977), σύζυγος του δικηγόρου Πειραιώς Αθανασίου Ρηγοπούλου (1889-1987) που εξορίσθηκε στη Γυάρο από την Χούντα για εξη μήνες όπως και ο σύζυγός της ο οποίος παρέμεινε στην εξορια για ένα μήνα μόνο (λόγω προχωρημένης ηλικίας) και τέλος ο Αριστείδης (1909-1937), δικηγόρος.
Από τα πέντε αυτά παιδιά του Τρύφωνος και της Παρθενόπης Ευαγγελίδου, απέκτησαν απογόνους μόνο ο Ιωάννης (μία κόρη, που έχει δύο μικρά παιδιά) και ο Γεώργιος (δύο γιούς και μία κόρη, που έχουν συνολικά τέσσερα παιδιά και, μέχρι στιγμής, τρία εγγόνια).

ΤΡΥΦΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ
τ. ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ

[alekostriglia]

Ενα ελπιδοφόρο μύνημα άρχισαν οι φίλοι μας να συμετέχουν ευχαριστώ πολύ.

[triglianos - admin foroum]

Συμφωνώ κυρ Αλέκο και ευελπιστώ ο πατριώτης μας, να έχει και άλλες γνώσεις να μας μεταφέρει στο φορουμάκι μας.

[Δημήτριος Φ. Ρήγας]

Ευαγγελίδης Τρύφων
Γεννήθηκε στην Τρίγλεια της Βιθυνίας την 1η Φεβρουαρίου 1863 από πατέρα Παλλαδαρινό. Φοίτησε στην Μεγάλη του Γένους Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως (1878-1884) και στη συνέχεια ήλθε στην Αθήνα όπου παρακολούθησε φιλολογικά μαθήματα. Γιος του Ευάγγελου Κλεοβούλου(1) , ανεψιού του Μητροπολίτη Καισαρείας Ευσταθίου Κλεοβούλου(2) . Το επώνυμο του δεν ήταν Ευαγγελίδης, αλλά όταν πρωτοπήγε στο σχολείο της Τρίγλιας, ο δάσκαλός του τον ρώτησε «Πως λένε παιδί μου Τρύφων τον πατέρα σου;» «Ευάγγελο»  είπε ο μικρός Τρύφωνας.  Ο δάσκαλος του  είπε  από σήμερα Τρύφων το επώνυμο σου  θα είναι Ευαγγελίδης. (Πληροφορία του εγγονού του Τρύφωνα Ευαγγελίδη, δικηγόρου Αθηνών). Αργότερα έφυγε στην Γερμανία όπου ανακηρύχθηκε διδάκτωρ το 1892. Από το 1892 ασχολήθηκε με τη συγγραφή ιστορικών βιβλίων. Διορίσθηκε καθηγητής το 1901 και υπηρέτησε επί 37 έτη, από τα οποία τα 11 ως γυμνασιάρχης. Νυμφεύθηκε την Παρθενόπη Ζολώτα, από την οποία απέκτησε 4 υιούς επιστήμονες και μία θυγατέρα. Πέθανε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 1941. Συνέγραψε περισσότερα από 50 έργα ιστορικού αλλά και θρησκευτικού περιεχομένου τα κυριότερα από τα οποία είναι: "Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας" (1936, 2 τόμοι", "Ιστορία του ΄Οθωνος" (1893), "Ιστορία του Καποδιστρίου" (1894), "Ιστορία της Τραπεζούντος" (1898), "Τα Μετά τον ΄Οθωνα" (1898), ιστορία της Μυκόνου (1912), της Σκιάθου (1913), "Ροδιακά" (1917), "Ιστορία του εποικισμού της ΄Υδρας" (1934), "Βρύλλειον-Τρίγλεια" (1934), πολλά από τα οποία έχουν επανεκδοθεί τα τελευταία χρόνια. Πέθανε στην Αθήνα το 1941.
(1)  Στα Μικρασιατικά Χρονικά  3 (1940) σ.245 ο Τρύφων  Ευαγγελίδης αναφέρει: Βραδύτερον  επισκευθείς αύθις το Παλλαδάριον – πατρίδα του πατρός μου – επληροφορήθην παρά του λογίου Παντοπώλου Αθανασίου Ειλικρινή ότι πράγματι ο Καλεβράς κατήγετο εκ Μακεδονίας, ότι γεννηθείς τω 1790 και παραληφθείς εκ του γουναροπώλου πατρός του ήχθη εις Πελλαδάριον. Εκείθεν εις ηλικίαν φθας εστάλη εις Κωνσταντινούπολιν παρά τω θείω του, τυγχάνοντι πρωτοσυγγέλλω του εν Φαναρίω μετοχίου του Παναγίου Τάφου, προς εκπαίδευσιν εν τη Μ. του Γένους Σχολή Δεκαεπταετής εστάλη εις Οδησσόν τω 1812 προς τον εκεί ευφήμως  εγκατεστημένον Κωνσταντίνον Πολυχρονιάδην Ιβάνοφ, άνδρα Πελλαδαρινόν, χρηματίσαντα και δημοτικόν σύμβουλον της τότε ελληνιζούσης μεγάλης πόλεως της μεσημβρινής Ρωσίας, εχούσης και ακμαιοτάτην Σχολήν.
(2)  Στο ίδιο βιβλίο και στη σελίδα 249 ο Τρύφων Ευαγγελίδης σημειώνει: Σημειούσθω δε, ότι εκ Πελλαδαρίου κατήγοντο ο πολύς Μητροπολίτης Καισαρείας Ευστάθιος Κλεόβουλος (+ 1876), εμός θείος, και η καλλίστη παιδαγωγός Καλιόπη Κεχαγιά (1839-1905) σπουδάσασα εν τε Αθήνας και εν Λονδίνω και παλλαχώς δράσασα υπέρ της γυναικείας εκπαιδεύσεως ... ... ... Επομένως το επίθετο του πατέρα του ήταν Κλεόβουλος, δηλαδή ονομάζονταν Τρύφωνας Κλεόβουλος.

[Τρύφων Γ. Ευαγγελίδης]

Ως έγγονος του Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου και συγκεκριμένα γιος τού τρίτου γιού του, Γεωργίου Ευαγγελίδη, καθηγητή φιλολόγου, θα ήθελα, εκπροσωπώντας και τα άλλα τρία εγγόνια του, δηλαδή τον αδελφό μου Ιωάννη, την αδελφή μου Παρθενόπη σύζ. Τρύφωνα Τζαφέστα και την πρώτη εξαδέλφη μου, κόρη τού δεύτερου γιου τού Τρύφωνος Ευαγγελίδου Ιωάννου Ευαγγελίδη, δικηγόρου και βουλευτή της προδικτατορικής ΕΔΑ, Παρθενόπη σύζ. Περικλή Αγγέλου, με τα οποία επικοινώνησα πριν συντάξω το κείμενο αυτό και επιβεβαίωσα τις μνήμες που έχουν και εκείνα διατηρήσει από όσα μάς έλεγαν οι πατεράδες μας αλλά και η θεία μας και μοναχοκόρη του ΤΕΕ Μαρία σύζ. Αθανασίου Ρηγοπούλου (δεδομένου ότι τα άλλα δύο παιδιά τού Τρύφωνος είχαν πεθάνει πριν γεννηθούμε εμείς), θα ήθελα να αντικρούσω το εσφαλμένο συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε και το οποίο διατύπωσε κατηγορηματικά, χωρίς να αφήσει ούτε καν ένα μικρό χώρο για την αμφιβολία, ο κ. Δημήτριος Ρήγας, ότι το επώνυμο τού πατέρα τού Τρύφωνος Ευαγγελίδου Ευαγγέλου και τού ίδιου του Τρύφωνος πριν από την αλλαγή του, με υπόδειξη του δασκάλου του, σε Ευαγγελίδης, ήταν Κλεόβουλος επειδή, κατά τον κ. Ρήγα, ο Ευάγγελος ήταν αδελφός του Μητροπολίτη Καισαρείας Ευσταθίου Κλεοβούλου. Είναι προφανές ότι στο συμπέρασμα αυτό κατέληξε ο κ. Ρήγας απολύτως καλοπροαίρετα και έπειτα από έρευνα τού θέματος. Βασίσθηκε όμως σε δύο μόνο στοιχεία, δηλαδή δύο φράσεις από κείμενα του ίδιου τού ΤΕΕ, χωρίς να τα διασταυρώσει από καμιά άλλη πηγή: Τη φράση "Βραδύτερον  επισκευθείς (προφανώς θα πρόκειται για εσφαλμένη, λόγω τυπογραφικού παροράματος, γραφή τής μετοχής επισκεφθείς) αύθις το Παλλαδάριον – πατρίδα του πατρός μου – ......" και τη φράση "Σημειούσθω δε, ότι εκ Πελλαδαρίου κατήγοντο ο πολύς Μητροπολίτης Καισαρείας Ευστάθιος Κλεόβουλος (+ 1876), εμός θείος...."

Από την πρώτη από τις φράσεις αυτές προκύπτει το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ο Ευάγγελος ήταν Πα(ε)λλαδαρινός, πράγμα που δηλώνει ρητά ο Τρύφων Ευαγγελίδης και το οποίο γνωρίζουμε και εμείς γιατί θυμόμαστε πολύ καλά τον πατέρα μας να μάς λέει ότι ο παππούς του ήταν Πελλαδαρινός, χρησιμοποιώντας μάλιστα και μια δεύτερη τούρκικη ονομασία που, αν η μνήμη μας και τα χρόνια που πέρασαν δεν την έχουν παραφθείρει, ήταν "Φιδαρλής" ή "Φιλαδαρλής".

Από τη δεύτερη όμως φράση, ο κ. Ρήγας συνάγει και θεωρεί δεδομένο ότι το "εμός θείος" του Τρύφωνος Ευαγγελίδου σήμαινε ότι ο Μητροπολίτης Καισαρείας Ευστάθιος ήταν οπωσδήποτε αδελφός του πατέρα του Ευαγγέλου. Κάτι τέτοιο κατ' ουδένα τρόπο προκύπτει από τη φράση τού Τρύφωνος Ευαγγελίδου. Το εμός θείος θα μπορούσε εξ ίσου να σημαίνει και αδελφός τής μητέρας του ή πρώτος ή και μακρινότερος εξάδελφος τού πατέρα ή τής μητέρας του. ΄Ολοι μας φωνάζουμε τα εξαδέλφια των γονιών μας, ακόμη και τα δεύτερα, "θείους". Αλλά και αν ακόμη η μητέρα του Τρύφωνος Ευαγγελίδου δεν ήταν Πα(ε)λλαδαρινή αλλά Τριγλιανή, πράγμα το οποίο εμείς δεν γνωρίζουμε αφού το μόνο που μάς έχουν πει τα παιδιά του για την εκ πατρός γιαγιά τους είναι ότι λεγόταν Μαρία και ότι πέθανε όταν ο Τρύφων ήταν μικρός, δηλαδή και αν αποκλείσουμε την εκ μητρός συγγένεια του Μητροπολίτη με τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη, είναι πιθανότατο, από τη στιγμή που ο Ευστάθιος δεν ήταν αδελφός του Ευαγγέλου, να ήταν θείος του Τρύφωνος από τη δική του (τού Ευσταθίου) μητρική πλευρά, π.χ. θα μπορούσε θαυμάσια η μητέρα του Ευσταθίου να ήταν αδελφή του πατέρα τού Ευαγγέλου ή να είχαν κάποια άλλη παρεμφερή εκ της μητρικής πλευράς τού Ευσταθίου συγγένεια.

Στη συνέχεια, ο κ. Ρήγας, θεωρώντας ως δεδομένο ότι ο Ευστάθιος ήταν αδελφός του Ευαγγέλου, καταλήγει στο αυτονόητο (αν ο πρώτος συλλογισμός του ήταν ορθός) συμπέρασμα ότι το επώνυμο τού Ευαγγέλου και επομένως και του Τρύφωνος, πριν από την αλλαγή του σε Ευαγγελίδης, ήταν Κλεόβουλος.

΄Ομως, όλες οι μνήμες των εγγονών του Τρύφωνος Ευαγγελίδη, προερχόμενες από αφηγήσεις των παιδιών του, και ειδικά ως προς εμένα και τα αδέλφια μου, τού πατέρα μας, συγκλίνουν στο ότι το επώνυμο του Ευαγγέλου, πατέρα του Τρύφωνος Ευαγγελίδου ήταν κακόηχο ή σκωπτικό ή επιδεκτικό λοιδορίας και αυτός ήταν ο λόγος που τού το άλλαξε ο δάσκαλός του και εκείνος το δέχθηκε. Θυμάμαι μάλιστα επί λέξει το διάλογο του δασκάλου και του μαθητή όπως μάς τον μετέφερε ο πατέρας μας: "-Τρύφωνα, το επώνυμό σου δεν μού αρέσει. Πώς λένε τον πατέρα σου;" "-Ευάγγελο, κύριε" -"Ε, λοιπόν, από εδώ και πέρα θα λέγεσαι Ευαγγελίδης". Πέρα όμως από το γεγονός αυτό, τονίζω, με πλήρη γνώση των πραγμάτων, ότι το πατρικό επώνυμο ενοχλούσε τόσο τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη όσο και τα παιδιά του, τα οποία το ήξεραν, επειδή ήταν κακόηχο ή σκωπτικό ή επιδεκτικό λοιδορίας όπως προανέφερα, ώστε δεν ήθελαν να το μάθουμε ούτε εμείς, τα εγγόνια του, ούτε, κατά μείζονα λόγο, τρίτοι.

Συνεπώς, αποκλείεται το επώνυμο αυτό να ήταν το ωραιότατο και εξαιρετικά εύηχο "Κλεόβουλος", το οποίο μάλιστα ήταν και ιδιαίτερα τιμητικό, ως επώνυμο επιφανούς ιεράρχου και συγγενούς τους. Γιατί, σε τέτοια περίπτωση, ούτε ο δάσκαλος θα είχε λόγο να υποδείξει στον Τρύφωνα να το αλλάξει, ούτε ο Τρύφων θα εδέχετο την πρόταση τού δασκάλου, ούτε ο Τρύφων και τα παιδιά του (ο πατέρας μου και τα αδέλφια του) θα είχαν αντίρρηση να κοινολογηθεί το επώνυμο αυτό.

Πέρα όμως από αυτό: Ουδέποτε ο πατέρας μας και τα αδέλφια του είχαν αναφέρει σ' εμένα ή σε κάποιο από τα άλλα εγγόνια τού Τρύφωνος ότι ο παππούς τους και πρόπαππός μας είχε αδελφό Μητροπολίτη και μάλιστα τόσο επιφανή. Είναι σίγουρο πως αν ίσχυε κάτι τέτοιο, ανάμεσα στα τόσα πολλά που μας διηγούντο για τον παππού μας, θα μάς το είχαν αναφέρει κάποτε και αυτό, καμαρώνοντας μάλιστα, αν θέλετε, θεμιτά γι' αυτήν τη συγγένεια. ΄Οπως, για παράδειγμα, μάς έλεγε ο πατέρας μας, ότι ο Τρύφων Ευαγγελίδης ήταν εξάδελφος ή πάντως συγγενής (δεν ξέρω τίνος βαθμού και από ποια πλευρά) με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντίνο Στ΄Αράπογλου (Καρατζόπουλο), τον απελαθέντα από τους Τούρκους, του οποίου τα οστά πρόσφατα διακομίσθηκαν από το Α΄Νεκροταφείο Αθηνών στην Κωνσταντινούπολη και τάφηκαν στις 6 Μαρτίου 2011 με μεγάλες τιμές στο Βαλουκλή (το οποίο επισκέφθηκα πέρσι τον Αύγουστο).

΄Αρα, είναι προφανές ότι το "εμός θείος" αναφερόταν σε κάπως πιο μακρινή συγγένεια από εκείνη τού πρώτου εκ πατρός θείου.

Τέλος, και θα κλείσω με αυτό: Ουδέποτε έχουμε ακούσει από τους γονείς μας το επώνυμο "Κλεόβουλος" γενικά, πολύ δε περισσότερο δεν το έχουμε ακούσει ως συνδεδεμένο με την οικογένειά μας. Ο μόνος Κλεόβουλος που θυμάμαι, εγώ τουλάχιστον, είναι ο εκ των Επτά Σοφών της Αρχαιότητος Ρόδιος ή Λίνδιος.

Μετά από όλα αυτά μπορώ να διατυπώσω την απόλυτη βεβαιότητα, τόσο τη δική μου όσο και των υπολοίπων εγγονών του, ότι το πατρικό επώνυμο του Τρύφωνος Ευαγγέλου Ευαγγελίδου δεν ήταν "Κλεόβουλος".

[Ευγενία Μυτιληναίου]

Πολλά από τα βιβλία του Τρύφωνα Ευαγγελίδη, μπορείτε να τα βρείτε στη ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια "http://openarchives.gr/ " και ειδικά στο:
http://openarchives.gr/search/%CE%95%CF%85%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82,%20%CE%A4%CF%81%CF%8D%CF%86%CF%89%CE%BD,%201863-1941

Καλή ανάγνωση

[Τρύφων Γ. Ευαγγελίδης]

Αφού ευχαριστήσω την κ. Ευγενία Μυτιληναίου για την παραπομπή στο λινκ τής "Ανέμης" με τον κατάλογο τών έργων τού ΤΕΕ, παραθέτω τον πληρέστερο, εξ όσων γνωρίζω, κατάλογο έργων τού παππού μου, τον οποίο συνέταξα εν όψει τής παρουσίασης που θα κάνει το Παράρτημα Ραφήνας τού Λυκείου Ελληνίδων στις 23 Φεβρουαρίου 2014, αφού συμβουλεύθηκα όλα τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή μου:

΄Εργα τού Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου

α. Τα κυριότερα έργα του και οι ανατυπώσεις αρκετών από αυτά

   Κιανών πολιτεία, ήτοι ιστορία της Βιθυνιακής πόλεως Κίου, Αθήναι 1892, σελ. 74, (αρχαϊστί).
   Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αθήναι 1893, σελ. 290.
   Ιστορία του Όθωνος, Αθήναι 1893, σελ. 852, β΄ έκδοσις, 1894.
   Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε αυτούσιο τουλάχιστον μία φορά, το 2003.
   Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήναι 1894, σελ. 676.
   Ιστορία του Κυβερνήτου της Ελλάδος Ι. Α. Καποδιστρίου, Αθήναι 1894, σελ. 532.
   Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε αυτούσιο τουλάχιστον δύο φορές, το 2005, ενώ το 1996 εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο "Νέα Σύνορα" Α.Α.Λιβάνη, μεταγραμμένο στην απλή νεοελληνική από τον Κ.Ι.Τσαούση.
   Βίος του Ιησού Χριστού, Αθήναι 1894, σελ. 1156.
   Βίοι των Αγίων, Αθήναι 1895, σελ. 1046.
   Ιστορία του Αλή Πασά, Αθήναι 1896, σελ. 734.
   Γεννάδιος Β', ο Σχολάριος, Αθήναι 1896, σελ. 116.
   Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, Αθήναι 1898, σελ. 876.
   Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντος, Οδησσός 1898, σελ. 296.
   Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1994 στην Θεσσαλονίκη από τον εκδοτικό οίκο Αδελφών Κυριακίδη μεταγλωττισμένο στην απλή νεοελληνική από τον Καθηγητή - Συγγραφέα Αριστείδη Κεσόπουλο.
   Τα μετά τον Όθωνα ή Ιστορία Γεωργίου τού Α΄, Αθήναι 1898, σελ. 796.
   Μεγάλη Ιερά Ιστορία της τε Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, Αθήναι 1898, σελ.   1278,  με πολλές εικόνες τού διάσημου Γάλλου χαράκτη και εικονογράφου Gustave Doré.
   Μπαίδεκερ, οδηγός της Ελλάδος, Αθήναι 1901, σελ.  398, με πολλούς χάρτες.
   Τα αυτοφυή ιαματικά ύδατα της Υπάτης, Αθήναι 1905, σελ. 58, με εικόνες και χάρτη.
   Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε αυτούσιο το 2005.
   Ιστορία του αυτοκράτορος Ηρακλείου, Αθήναι 1908, σελ. 242.
   Η νήσος Σέριφος και αι περί αυτήν νησίδες, Ερμούπολις 1909, σελ. 150.
   Η Μύκονος, ήτοι ιστορία της νήσου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Αθήναι 1912 , σελ. 314, με χάρτη και εικόνες.
   Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε αυτούσιο το 1996, σε 650 αντίτυπα, από τα οποία τα 50 τυπώθηκαν σε οικολογικό χαρτί από φύκια.
   Η νήσος Σκίαθος και αι περί αυτήν νησίδες, Αθήναι 1913.
   Μπαίδεκερ, οδηγός της Νέας Ελλάδος, Αθήναι 1913, σελ. 521, με πολλούς χάρτες.
   Το βιβλίο αυτό ανατυπώθηκε αυτούσιο το 2002.
   Ροδιακά , τόμ. Α΄ Ρόδος 1917, σελ. 134, τόμ. Β΄ τεύχος α΄, η εκκλησία της Ρόδου, Αθήναι 1929, σελ. 39.
   Τα Ελληνικά σχολεία από της αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, Αθήναι 1933, σελ. 121.
   Βρύλλειον - Τρίγλεια, Αθήναι 1934 , σελ. 151, με χάρτη και εικόνες.
   Ιστορία τής νήσου Κάσου, Αθήναι 1935, μαζί με τον Μιχαήλ Μιχαηλίδη-Νουάρο, σελ. 384, με χάρτη και εικόνες.
   Ιστορία του Εποικισμού της Ύδρας, (βραβείον Ακαδημίας Αθηνών), Αθήναι 1935, σελ. 214, με χάρτη.
   Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας εις δύο τόμους, (βραβείον Ακαδημίας Αθηνών)
Αθήναι 1936, σελ. 1070.
   Το "μνημειώδες", όπως έχει χαρακτηρισθεί, αυτό έργο τού Τρύφωνος Ευαγγελίδου, έχει ανατυπωθεί αυτούσιο τουλάχιστον δύο φορές, το 1992 και το 2009, ενώ το 1973 εκδόθηκε με επιμέλεια τού Κ. Θ. Λάππα, ευρετήριο του έργου.
   Στην ανατύπωση του 1992, που έγινε από τις Αναστατικές Εκδόσεις Διον. Νότη Καραβία,  εντάχθηκε, ως 3ος τόμος, η επανέκδοση τού ευρετηρίου, με διορθώσεις και προσθήκες του Επιμελητή.
   Τέλος, 50 σειρές από τις 1000 της ανατύπωσης αυτής τυπώθηκαν, για λογαριασμό τού εκδοτικού οίκου Κ. Σπανού, αριθμημένες, σε χαρτί σαμουά 100 γραμμ. Ισπανίας και κυκλοφόρησαν δερματόδετες.

β) Άλλα έργα του

   
   Γοργοεπήκοος, Αθήναι 1895.
   Βίος του Αγίου Νικήτα, εκ των αρχαίων ελληνικών απογράφων της βασιλικής Βιβλιοθήκης τού Μονάχου, Αθήναι 1895.
   Η Μονή της Σιγριανής (ή του Μεγάλου Αγρού), Αθήναι 1895, σ. 16.
   Ιστορία του όνου, Αθήναι 1896, σελ.11.
   Επιστολαί του Όθωνος, Αθήναι 1896, σελ. 16.
   Κοσμάς Αιτωλός ο Ισαπόστολος, Αθήνα 1897, σελ. 32, έκδ. β΄, Βόλος 1912.
   Κυριακά Λόγια ή Λόγια του Ιησού, Αθήναι 1897, σελ.16.
   Γρηγορίου Χιονιάδου επιστολαί ιστ΄, Αθήνα 1902, σελ. 16.
   Λόγος πανηγυρικός εις τους Τρεις Ιεράρχας, Ερμούπολις 1907, σελ. 18.
   Ο Χριστιανισμός εν ταις Κυκλάσι, Σύρος 1908, σελ. 16.
   Δύο Βυζαντιακά κείμενα, με πρόλογο περί Μαυρογορδάτων και Ράλληδων (βλ. παρακάτω):
              α) Γρηγορίου Χιονιάδου επιστολαί ιστ΄, έκδ. β΄, συμπληρωμένη με εισαγωγή,
              β) Βησσαρίωνος μονωδία επί τη ευσεβεί δεσποίνη κυρά Θεοδώρα τη Μεγάλη Κομνηνή, Ερμούπολις 1910, σελ.43.
   Μαυρογορδάτοι και Ράλληδες (απόσπασμα εκ του αμέσως παραπάνω αναφερομένου έργου "Δύο Βυζαντιακά κείμενα"), Ερμούπολις 1910, σελ. 12.
   Η μυθιστοριογραφία παρά τοις αρχαίοις  Έλλησι, Ερμούπολις 1910, σελ. 31.
   Συμβολή εις την ιστορίαν της Ελληνικής παιδείας, Ρόδος 1916, σελ. 16.
   Επίσκοποι Σκιάθου, Σκοπέλου, εν Εchos, d' Orient 1912.
   Το Θανατικόν τής Ρόδου (1498-1499), του Εμμανουήλ Γεωργιλλά Λειμενίτου, Ρόδος 1917, σελ. 27.

γ) Δημοσιεύματα σε περιοδικά και εφημερίδες ή ανάτυπά τους

   Ιστορία του Δασκυλλείου, στο περιοδικό "Πλάτων", 1887, σελ. 156-171
   Ιστορία τής Βισβύκου Νήσου (Καλωνύμου), στο περιοδικό "Πλάτων", 1887, σελ. 83-89 και 246-249.
   Περί Τριγλείας, στο περιοδικό "Πλάτων", 1887, σελ. 274-286.
   Πέντε επιγραφαί εκ Βρυλλείου, εφημερίδα "Εβδομάς", φύλλο 23/9.6.1890, σελ. 11.
   Θησηΐς, στο περιοδικό "Εβδομάς", αριθ. 29-30.
   Πλαύτος ο Κωμωδός, στο περιοδικό "Εβδομάς".
   Επίσκοποί τινες Απαμείας και Βιθυνίας, στο Δελτίο της ιστορικής και εθνολογικής εταιρίας τής Ελλάδος, τόμ. Γ΄, σελ. 212-225.
   Επίσκοποί τινες Κίου στο περιοδικό "Νεολόγος" της Κωνσταντινουπόλεως της 19.12.1891.
   Ο εν Κωνσταντινουπόλει πορφυρούς κίων, στο περιοδικό "Πλάτων", 1888, σελ. 178-184.
   Η Μυθιστορία, στο "Αττικόν Ημερολόγιον" 1899, σελ. 124-142.
   Αι δύο λέξεις "Κύριος-Κυρία", στο περιοδικό "Θελξινόη", Βραΐλα 1891.
   Επιγραφαί Μικρασιατικαί (Βιθυνίας), στο περιοδικό "Ξενοφάνης", 1896, σελ. 327-332.
   Σιγίλλιον του πατριάρχου Προκοπίου τού Νοεμβρίου 1788 περί της Μονής Πελεκητής, στο περιοδικό "Ξενοφάνης", 1896, σελ. 332-336.
   Η Μονή τών Σωσάνδρων (παρά την Σμύρνην), στο περιοδικό "Ξενοφάνης", 1896, σελ. 474-478.
   Κωνσταντίνος Σμολένσκης, στο "Ημερολόγιον Σκόκου", 1898, σελ. 81-87.
   Οι Πατριάρχαι Αλεξανδρείας Παρθένιος, Θεόφιλος και Ιερόθεος, στην Επετηρίδα της εταιρίας Βυζαντινών σπουδών, Αθήναι 1928, τόμ. Ε΄, σελ. 243-255 και ανάτυπο, Αθήναι 1928.
   Συμπληρωματικά τού Αλεξανδρείας Θεοφίλου, στο περιοδικό "Εκκλησιαστικός Φάρος" Αλεξανδρείας 1931, σελ. 281-298, και ιδιαιτέρως σε ανατύπωση, Αλεξάνδρεια 1931, σελ. 20.
   Πατριάρχου Αλεξανδρείας Γερασίμου τού Σπαρταλιώτου αινίγματα, στο περιοδικό "Εκκλησιαστικός Φάρος" Αλεξανδρείας 1932, σελ. 281-296.
   Η Ελληνική παιδεία, στο "Πανελλήνιο Λεύκωμα" τού Ι. Χατζηιωάννου, τόμ. Ε΄, σελ. 17-42.
   Οι επισημότεροι τών Λογίων από τού ΙΕ΄ αιώνος μέχρι σήμερον, στο "Πανελλήνιο Λεύκωμα" τού Ι. Χατζηιωάννου, τόμ. Ε΄, σελ. 77-240.
   Νεοελληνική Φιλολογία, στο "Πανελλήνιο Λεύκωμα" τού Ι. Χατζηιωάννου,  σελ. 89-101.
   Τα Σχολεία τής Θράκης επί Τουρκοκρατίας, ανάτυπο από το περιοδικό "Θρακικά", Αθήναι 1931, σελ. 27.
   "Επιφανείς Μουδανιώται" και "Τρίγλεια", στο βιβλίο "Αντίλαλοι από τα Μουδανιά και τα γύρω, Θεσσαλονίκη 1931, σελ. 111-112 και 280-281, αντίστοιχα
   Τα Σχολεία τής Κρήτης, ανάτυπο από το περιοδικό "Μύσων", Αθήναι 1932, σελ. 8.
   Ανέκδοτον έγγραφον εκ Σφακίων, περιοδικό "Μύσων", έτος ( ; ), σελ. 39-40.
   Μεγάλη τού Γένους σχολή, Δελτίον Μεγαλοσχολιτών, Αθήναι Ιανουάριος 1940, σελ. 15-17.
   Απομνημονεύματα αγωνιστού Χατζή Γεωργίου Δημητρίου Ανδριανουπολίτου, Περιοδικό "Θρακικά", τόμος Ε΄(1934), σελ.222-225.
   Πολυχρόνιος Δημητρίου, Περιοδικό "Θρακικά", τόμος Ζ΄(1936), σελ.228-229.

δ) Μεταφράσεις

   Η τυφλή του Σορρέντου, μυθιστορία τού Φραγκίσκου Μαστριάνι, Αθήναι 1887, σελ. 336.
   Η τελευταία ημέρα του καταδίκου, μυθιστορία του Βίκτωρος Ουγκώ, Αθήναι 1888, σελ. 125.
   Ο Καμπούρης των Παρισίων, μυθιστορία του Πωλ δε Κοκ, Αθήναι 1888, σελ. 124.
   Ιστορία του Μεγάλου Ναπολέοντος, του Ρογήρου Παύρ, Αθήναι 1892, σελ. 752.
   Η κυρία με τας Καμελίας, του Αλεξάνδρου Δουμά, Αθήναι 1893, σελ. 184.
   Ο ρακοσυλλέκτης των Παρισίων, του Φήλικος Πυά, Αθήναι 1893, σελ. 832.
   Αβδηρίται, του γερμανού Χ. Μ. Βείλανδ (μεταφρασθέν κατ' επιτομήν υπό το  ψευδώνυμον Χρυσοσθένης Χρυσοσπάθης) Αθήναι 1893, σελ. 145.

ε) Ιστορικά διηγήματα

   Η τελευταία ηγεμονίς τής Τραπεζούντος, ιστορικόν διήγημα, Αθήναι 1899, σελ. 114.

στ) Ανέκδοτα έργα

   Ιστορία τού Ελληνικού Τύπου.
   Κοινότητες και Δημογεροντίαι. Θεσμός της Κοινοτικής Αυτοδιοικήσεως επί Τουρκοκρατίας.